boven-het-hoofd (abstract)
Wat is de invloed van techniek op de mens in het algemeen? In het kwadrant boven-het-hoofd staan algemene ideeën over mens en techniek die concrete voorbeelden overstijgen. Een samenvatting van het filosofisch denken over techniek laat een ontwikkeling zien van drie grote visies.
De voorbeeldeffecten zijn utopische techniek, dystopische techniek en ambivalente techniek.
Bij deze algemene, abstracte ideeën over de invloed van de techniek is geen aanwijsbaar aangrijpingspunt. Het zijn daarom ook niet zo zeer concepten om toe te passen tijdens het ontwerpen. Wel zijn het visies die telkens opduiken in controverses over techniek. Dit kwadrant helpt voor ethisch reflectie en discussie.
utopische techniek
Van de Verlichting tot halverwege de twintigste eeuw was de visie op techniek overwegend positief, zelfs utopisch: door middel van techniek overwint de mens zijn gebrekkige natuur op weg naar vervolmaking.
In de utopische visie is techniek dus op zichzelf altijd positief. De enige ethische zorg is de uitdaging om schaarste en ongelijke verdeling op te lossen.
De hoogtijdagen van het utopisch geloof in techniek zijn voorbij, maar het blijft een veel voorkomende visie op techniek. En de vraag hoe schaarse technische middelen verdeeld moeten worden blijft een urgent probleem, bijvoorbeeld bij medische technologie en behandelmethoden.
Kunstmatige Intelligentie
Door Kunstmatige Intelligentie (of Articifial Intelligence) (AI) in te zetten wordt het mogelijk grote hoeveelheden klinische gegevens met elkaar te combineren en zorgverleners te ondersteunen in hun besluitvorming. Daardoor zou in sommige domeinen de zorgverlener niet meer nodig zijn voor bv. het stellen van een diagnose of het maken van een behandelplan.
dystopische techniek
In de loop van de twintigste eeuw werd het geloof in techniek ondermijnd door de atoombom, milieuproblemen, sociale uitbuiting en onderdrukking. De vooruitgang door de techniek heeft een prijs, was de schokkende ontdekking.
Volgens de dystopische visie is het een groot gevaar dat alle techniek optelt tot een systeem dat de mens gaat overheersen.
Techniek keert zich in deze visie als een kwaad tegen de mens. Het ethische antwoord hierop is om grenzen te stellen aan de techniek. Met deze oproep werd de techniekfilosofie groot. Waarschuwen voor oprukkende techniek blijft actueel en nodig, maar het romantisch beeld van een wereld zonder moderne techniek vindt minder aanhang.
VR-bril
In een dystopisch scenario wordt de hele wereld virtueel. De VR-bril geeft je een mogelijkheid om nooit meer uit je stoel te komen en alles in een virtuele wereld te doen: zorg ontvangen, maar ook boodschappen halen, of vrienden ontmoeten. Persoonlijke connecties en fysiek contact zijn steeds zeldzamer.
Telerevalidatie
Als je gebruik maakt van een app om digitaal je revalidatieoefeningen te doen en feedback te krijgen, dan kan het zijn dat je revalidatietraject bijna helemaal digitaal gaat plaatsvinden, zonder tussenkomst van een arts of therapeut. Wie zie je dan nog als je behandelaar?
ambivalente techniek
In de hedendaagse techniekfilosofie overheerst een praktijkgerichte, empirische benadering. De visie op techniek is ambivalent.
Volgens de ambivalente visie zijn wij mensen onontkoombaar verweven met techniek. Dat heeft altijd goede en slechte kanten. De ethische uitdaging is om de effecten van techniek zo goed mogelijk te begrijpen en bij te sturen.
Denken en discussiëren over “de techniek” als geheel leidt steevast tot een patstelling tussen de utopische en dystopische visie. Intussen kan er op praktisch niveau wel degelijk veel worden verbeterd. De ambivalente techniekvisie vormt de brug van abstracte beschouwing naar concrete voorbeelden en mogelijkheden voor verandering.
Tessa
Dagritmerobot Tessa heeft input nodig van mensen, om herinneringen te kunnen geven aan gebruikers. Ze filtert de wispelturigheid en vertraging er uit, en is zo het ideale maatje voor mensen met geheugenproblemen.
VR-bril
Een VR-simulatie voor mensen met een licht verstandelijke beperking zorgt ervoor dat zij kunnen leren hoe een kaartjesautomaat voor het openbaar vervoer werkt. Zo kunnen ze ‘levensecht’ leren, maar wel in een veilige omgeving.
voor-ogen (cognitief)
In het kwadrant voor-ogen zijn invloeden van techniek verzameld waarbij techniek onze cognitie aanspreekt. Producten bieden informatie die input is voor ons beslissingsvermogen. Techniek is hier informatie- of betekenisdrager. Het oog is gekozen als symbool voor informatie verzamelen, maar andere zintuigen kunnen dit ook.
De voorbeeldeffecten voor-ogen zijn aanwijzing, overtuiging en imago.
De voorbeeldeffecten in dit kwadrant zijn mechanismen op het raakvlak van psychologie en design. Ze kunnen goed worden toegepast in het ontwerpen en dit wordt ook gedaan. Denk aan gebruiksvriendelijk ontwerpen, branding en sociaal design.
aanwijzing
Producten kunnen gebruikers aanwijzingen geven voor de juiste manier van gebruik. Een bekend concept op dit gebied is “affordance” van de expert op het gebied van gebruiksvriendelijk ontwerpen Donald Norman.
Kleuren, vormen, of pijlen en andere tekens kunnen mensen helpen een product te begrijpen en de weg te wijzen. Een gebruiksvriendelijk product bevat geeft de informatie die nodig is zodat mensen de bedoeling van een product begrijpen. Veel gebruiksproblemen ontstaan doordat producten (onbedoeld) mensen misleiden in plaats van helpen.
Infuuspomp
Een infuuspomp registreert zelf of de doorstroom van vloeistof nog voldoende is. Als dit niet genoeg is, en het infuus geblokkeert lijkt te zijn, dan geeft de infuuspomp een (hard) geluidssignaal af.
Heupairbag
De heupairbag is vormgegeven als een gewone slip. Dat zorgt ervoor dat mensen niet het gevoel hebben een apparaat te dragen. Ook zit het mooier onder je gewone kleren, in tegenstelling tot de eerste versie van de heupairbag. Dat verlaagt de drempel om een heupairbag te dragen.
overtuiging
BJ Fogg heeft het begrip “persuasive technology”, overtuigende technieken, geïntroduceerd. Doel is het ingrijpen in het gedrag en de attitudes van mensen. Het gaat hierbij dus om een sterkere vorm van beïnvloeding dan bij aanwijzingen voor bedoeld gebruik.
Onder het kopje overtuigende techniek kan een aantal verwante strategieën voor gedragsbeïnvloeding worden samengevat: techniek die mensen ergens toe wil overhalen, techniek die verleidt, techniek die een lesje wil leren. En dat kan door op voordelen en nadelen, of op straf of beloning te wijzen, of bijvoorbeeld door een spelelement te introduceren.
Medicijndispenser
De medicijndispenser geeft op vaste momenten medicatie uit. Dat zorgt ervoor dat een gebruiker veel zelfredzamer is dan wanneer er 3 keer per dag een zorgmedewerker langs moet komen voor medicatie. Gebruikers voelen zich hierdoor zelfstandiger en beter in staat hun eigen gezondheid en eigen agenda te beheren.
Telerevalidatie
Een app die je helpt met revalideren kan je regelmatig een reminder geven dat je moet oefenen, bijvoorbeeld door een geluidssignaal of herinnering. Daardoor doe je je oefeningen trouwer dan wanneer je eens per week naar revalidatietherapie gaat.
VR-bril
Door een VR-bril kun je mensen laten ervaren dat ze op een andere plek zijn dan in de werkelijkheid. Hierdoor kun je ze een fijnere ervaring geven, door ze af te leiden bij bijvoorbeeld wondverzorging of pijnlijke ingrepen.
imago
Producten hebben ook een imago, uitstraling, een betekenisfunctie. Mensen kunnen zich identificeren met het producten en zo hun eigen imago uitdrukking geven of zelf vormen.
Dit effect past het best in het kwadrant voor-ogen. Mensen maken immers min of meer bewust gebruik van dit effect dat techniek bij kan dragen aan hun imago of identiteit. Maar terwijl wij technische producten maken, maken ze ons ook. Dit effect van techniek op mensen staat bijvoorbeeld centraal in het werk van de antropoloog Daniel Miller, bekend onderzoeker op het gebied van Material Culture Studies.
E-loopfiets
Een e-loopfiets is een alternatief voor een scootmobiel, en wordt ingezet bij mensen die geen lange(re) afstanden meer kunnen lopen, maar nog wel voldoende evenwicht kunnen bewaren. De e-loopfiets zorgt ervoor dat gebruikers actiever en vlotter overkomen dan bij gebruik van een scootmobiel.
Medicijndispenser
De medicijndispenser geeft op vaste momenten medicatie uit. Dat zorgt ervoor dat een gebruiker veel zelfredzamer is dan wanneer er 3 keer per dag een zorgmedewerker langs moet komen voor medicatie. Gebruikers voelen zich hierdoor zelfstandiger en beter in staat hun eigen gezondheid en eigen agenda te beheren.
Tessa
Door een dagritmerobot vorm te geven als een bloempot, wordt het een veel minder bedreigende technologie. Het uiterlijk van Tessa is vertrouwd en niet hoog-technologisch.
Enkelband
De reclassering zet een enkelband in voor controle of iemand zich houdt aan een opgelegd locatieverbod. De enkelband valt op, en kan zorgen voor stigmatisering van de drager.
achter-de-rug-om (omgeving)
Met achter-de-rug-om wordt beïnvloeding bedoeld die indirect verloopt, niet via direct gebruik met contact voor-ogen of ter-handen, maar indirect via de omgeving. Historische, geografische en sociologische inzichten over techniek vallen vooral in dit kwadrant.
Voorbeelden zijn: neveneffecten, randvoorwaarden en technisch determinisme.
Omdat deze invloeden indirect zijn en omdat de omgeving zich eindeloos uitstrekt, kunnen achter-de-rug-om effecten niet zomaar worden toegepast. Voor een deel kan men producten ontwerpen inclusief services en infrastructuur. Voor het overige gaat het er vooral om de beperkende omstandigheden te kennen en producten daaraan aan te passen.
neveneffecten
Heel vaak hebben producten neveneffecten. Een product is ontworpen met een bepaalde functie en vervult die functie misschien in eerste instantie prima. Maar in tweede instantie blijken de voordelen van de hoofdfunctie te verminderen door nadelen op een ander vlak.
Bij functionele neveneffecten bijt het succes van een product zichzelf in de staart en wordt de hoofdfunctie teniet gedaan. De neveneffecten kunnen ook toeslaan op heel ander gebied dan waar het product voor bedoeld is: ecologische neveneffecten en sociale neveneffecten.
Medicijndispenser
Door foutmeldingen van een medicatiedispenser krijgen mantelzorgers en zorgmedewerkers te maken met meer ongeplande zorg. Dat kan extra tijdsdruk op de zorgverleners geven.
Robotdieren
Een robotdier zorgt voor veel meer contact met andere mensen, op een hele laagdrempelige manier. Dit helpt tegen gevoelens van eenzaamheid.
randvoorwaarden
Het goed functioneren van een bepaald product is vaak afhankelijk van randvoorwaarden. Een product kan voor zijn functioneren afhankelijk zijn van een infrastructuur voor bevoorrading en onderhoud. Of mensen moeten voor het juiste gebruik beschikken over voorkennis.
De omgeving in kaart brengen kan daarom helpen problemen met de acceptatie of het gebruik van techniek te begrijpen. Soms kunnen randvoorwaarden (gedeeltelijk) mee worden ontworpen. Denk aan systeemontwerp of van het ontwerp van producten en diensten in samenhang.
GPS-tracker
Een GPS-tracker mensen die dwalen moet makkelijk en snel op te laden zijn, om ervoor te zorgen dat hij altijd om kan als de gebruiker wakker is
Medido
Om medicatie uit een medicijndispenser te kunnen gebruiken, moet die medicatie in Baxter-zakjes geleverd kunnen worden. Dat betekent dat het een planbare hoeveelheid medicatie is, in tablet-vorm, en dat de medicatie niet gekoeld bewaard hoeft te worden.
Heupairbag
Een heupairbag kan alleen worden ingezet bij mensen die geen incontinentiemateriaal dragen. Daardoor hebben mensen die continentieproblemen hebben geen goede bescherming tegen heupfracturen als ze vallen.
Online behandeling
Een online behandeling voor mentale gezondheid is grotendeels gebaseerd op tekst. Iemand moet dus vaardig zijn met lezen en schrijven om de online behandeling te kunnen volgen.
technisch determinisme
Van hoe grotere afstand je kijkt naar de geschiedenis, hoe minder de invloed van individuele mensen er toe doet. De geschiedenis van de techniekontwikkeling laat zien dat techniek vaak niet een door mensen gevonden oplossing vormt voor bestaand problemen, maar dat het ook vaak andersom is. Ontwikkelt de techniek zich volgens vaststaand pad en moet de mens volgen?
Op abstract niveau (boven-het-hoofd) roept dat de vraag op of de mens misschien machteloos is. Maar het thema speelt ook op concreet niveau. Hoe ontwikkelen mens en techniek zich in wisselwerking? In hoeverre creëert en verandert een bepaalde technologie menselijke waarden en behoeften? Hoe sturen we de richting van de techniekontwikkeling bij?
GPS-tracker
Door te vertrouwen op de GPS-tracker, wordt de mens ook afhankelijker van die technologie. Als je een GPS–tracker hebt gebruik je minder visuele oriëntatiepunten in je omgeving, en heb je de technologie dus vaker nodig om weer thuis te komen.
Heupairbag
Doordat mensen met een heupairbag minder risico lopen op een heupfractuur, zijn zorgmedewerkers er meer gerust op dat zij zelfstandig kunnen lopen zonder gevaar op ernstig letsel. Dat zorgt voor meer vrijheid voor de bewoner, maar het kan ook zorgen voor meer andersoortig letsel als een bewoner toch valt.
Online behandeling
Door volledig online behandeling zetten meer cliënten de stap naar de hulpverlening, omdat ze (relatief) anoniem kunnen blijven. Dit geldt zeker voor problemen waar een taboe op ligt, zoals alcoholverslaving.
Life support-apparatuur
Door technologie die functies van het lichaam kan overnemen, zoals beademingsapparatuur of een hart-longmachine, kunnen we tegenwoordig operaties uitvoeren die vroeger niet mogelijk waren. Zo schept de apparatuur zijn eigen patiënten.
ter-handen (fysiek)
Het duidelijkste effect van techniek op mensen is invloed die direct op het lichaam en zijn bewegingen aangrijpt. Het beslissingsvermogen wordt overgeslagen. Ter-handen interactie verloopt via lijfelijk contact of prikkeling van de zintuigen. Als symbool hiervoor wordt de hand gebruikt.
De drie voorbeeldeffecten in dit kwadrant zijn dwang, inlijving en onderbewuste prikkels.
Ontwerpen is obstakels voor anderen opwerpen, vond Vilém Flusser. Inderdaad, hekken en poorten bepalen waar mensen wel en niet heen kunnen gaan. Dwingende techniek gaat echter vaak ten koste van de vrijheid en van de gebruikservaring. Maar het kan ook een heel natuurlijke bediening opleveren. Denk aan interactie met aanraking en gebaren.
dwang
Producten kunnen op fysieke wijze gedrag bij mensen afdwingen. Dit is wel het allerduidelijkste voorbeeldeffect. Een muur, hek, of gesloten deur verspert de weg. Wat ook meteen duidelijk is, is dat in het geval van dwang de bewegingsvrijheid van mensen beperkt wordt. En ook als het sturen van gedrag als gewenst wordt gezien, is het een uitdaging dwang te combineren met gebruiksvriendelijkheid.
Infuuspomp
Een infuuspomp is groot en zwaar. Daarom zit een infuuspomp vaak vast aan het bed of aan een infuuspaal. Hierdoor wordt de gebruiker van de infuuspomp beperkt in hun bewegingsvrijheid.
Enkelband
De reclassering gebruikt deze enkelband om 24 uur per dag te meten of iemand alcohol gedronken heeft. Als de drager alcohol drinkt ontvangt de meldkamer automatisch een melding en neemt contact op. Hierdoor kan de drager van de enkelband niet ongemerkt alcohol drinken.
Online behandeling
In de modules van een online omgeving voor mentale gezondheid van zit een vaste opbouw. Deze loopt van analyse van het probleem tot gedragsverandering. De module dient daarom in vaste volgorde te worden doorlopen. Er kunnen geen stappen worden overgeslagen.
GPS-tracker
De tracker kan gekoppeld worden aan slimme deuren of liften in een verpleeghuis. Daardoor kunnen deuren of liften automatisch dicht blijven als een bewoner op dat moment niet naar buiten mag.
Medicijndispenser
Een medicijndispenser kan op slot, zodat de gebruiker de medicijnrol niet zelf uit het apparaat kan halen. Hierdoor kan iemand niet per ongeluk iets verkeerd doen, maar blijft de gebruiker ook afhankelijk van een zorgverlener om de medicatie bij te vullen.
inlijving
Fysieke invloed van techniek komt niet noodzakelijk in de vorm van dwang, maar kan ook subtieler de bewegingen en activiteiten van mensen sturen. Producten als een pen of een fiets gebruiken we zonder erbij na te denken. Als je er over nadenkt dan is het niet zo dat we dwang ervaren maar eerder een uitbreiding van onze mogelijkheden. Zulke producten zijn geïntegreerd in je lichaam en bewegingen: ze zijn ingelijfd (Merleau-Ponty, Ihde). Om die natuurlijke ervaring van inlijving te bereiken is oefening en dressuur nodig die naderhand meestal vergeten is (Foucault).
Tessa
Door de aanwijzingen van dagritmerobot Tessa kan iemand met geheugenproblemen zelfstandig een ‘gewone dag’ hebben. Zonder de dagstructuur die Tessa aanbrengt lukt dat niet.
onderbewuste prikkels
Technologie kan ook fysiek beïnvloeden zonder lichamelijk contact maar via zintuigelijke prikkels met een lijfelijk effect van aantrekking of afkeer. Dit gebeurt op een basaal niveau en vaak zijn we er ons maar half bewust van. Dat maakt dat de subtiele vorm van beïnvloeding aan de ene kant zachter is dan lichamelijke dwang, maar aan de andere kant krachtiger, omdat het moeilijk is weerstand te bieden aan iets dat je niet merkt.
Tessa
Dagritmerobot Tessa heeft oogjes die kunnen knipperen, en die ’s nachts uit gaan. Daardoor wordt Tessa gepersonificeerd. Onderbewust reageren gebruikers van Tessa daardoor vaak hetzelfde op Tessa als op een huisdier: ze wordt een praatmaatje, iemand tegen wie je kunt kletsen.
Robotdieren
Door de zachte vacht en levensechte geluiden worden mensen onderbewust geprikkeld de dieren te aaien en er verbinding mee aan te gaan. Veel mensen praten ook tegen hun robot-huisdier, ook al weten ze dat het geen echt levend huisdier is.