boven-het-hoofd (abstract)
Wat is de invloed van techniek op de mens in het algemeen? In het kwadrant boven-het-hoofd staan algemene ideeën over mens en techniek die concrete voorbeelden overstijgen. Een samenvatting van het filosofisch denken over techniek laat een ontwikkeling zien van drie grote visies.
De voorbeeldeffecten zijn utopische techniek, dystopische techniek en ambivalente techniek.
Bij deze algemene, abstracte ideeën over de invloed van de techniek is geen aanwijsbaar aangrijpingspunt. Het zijn daarom ook niet zo zeer concepten om toe te passen tijdens het ontwerpen. Wel zijn het visies die telkens opduiken in controverses over techniek. Dit kwadrant helpt voor ethisch reflectie en discussie.
utopische techniek
Van de Verlichting tot halverwege de twintigste eeuw was de visie op techniek overwegend positief, zelfs utopisch: door middel van techniek overwint de mens zijn gebrekkige natuur op weg naar vervolmaking.
In de utopische visie is techniek dus op zichzelf altijd positief. De enige ethische zorg is de uitdaging om schaarste en ongelijke verdeling op te lossen.
De hoogtijdagen van het utopisch geloof in techniek zijn voorbij, maar het blijft een veel voorkomende visie op techniek. En de vraag hoe schaarse technische middelen verdeeld moeten worden blijft een urgent probleem, bijvoorbeeld bij medische technologie en behandelmethoden.
technische utopieën
In navolging van Utopia van
Thomas More beschrijven utopieën een radicaal betere wereld. Nieuw Atlantis van Francis Bacon is het eerste voorbeeld van een technische utopie. Kenmerkend is dat utopisten zoals Bentham met zijn Panopticon en Saint-Simon met de Kamer voor Inventies politiek actief waren om hun technische modelmaatschappij daadwerkelijk te realiseren.
volmaakte mens
De vroege techniekfilosofie zag techniek als verlengstuk van de mens (bv. Kapp). Volgens de utopische visie hierbij kan en moet de gebrekkige mens zichzelf met techniek vervolmaken. Transhumanisme en technologische singulariteit zijn hedendaagse voorbeelden: evolutie voorbij de mens tot mens-machine.
universele verbondenheid
Vandaag het internet, maar eerder al de trein, het elektriciteitsnetwerk en de telefoon maken het verbinden van alles en iedereen mogelijk. Deze netwerk-technologieën voeden daarmee de utopische hoop op universele verbondenheid, vrede, gelijkheid, toegang tot kennis, enzovoort (Musso).
betere maatschappij
“Architectuur of revolutie”, stelde Le Corbusier. Stadsvernieuwing was noodzakelijk om leefomstandigheden te verbeteren en onlusten te voorkomen. Parijs zou eigenlijk van de grond af volgens rationeel plan opnieuw moeten worden opgebouwd (Ville Radieuse). Via techniek naar een socialistische maatschappij.
eeuwig leven
De mogelijkheid van een eiland van Michel Houellebecq is een voorbeeld van een hedendaagse roman en film over een technisch-utopisch thema. Door vooruitgang in wetenschap en techniek kan de mens zichzelf klonen en eeuwig verder leven in steeds een nieuw lichaam. (zie filmtrailer op youtube)
dystopische techniek
In de loop van de twintigste eeuw werd het geloof in techniek ondermijnd door de atoombom, milieuproblemen, sociale uitbuiting en onderdrukking. De vooruitgang door de techniek heeft een prijs, was de schokkende ontdekking.
Volgens de dystopische visie is het een groot gevaar dat alle techniek optelt tot een systeem dat de mens gaat overheersen.
Techniek keert zich in deze visie als een kwaad tegen de mens. Het ethische antwoord hierop is om grenzen te stellen aan de techniek. Met deze oproep werd de techniekfilosofie groot. Waarschuwen voor oprukkende techniek blijft actueel en nodig, maar het romantisch beeld van een wereld zonder moderne techniek vindt minder aanhang.
atoombom
De atoombom is het schokkende voorbeeld van een technologie die, door mensen gemaakt, de mensheid zou kunnen vernietigen. Het is daarmee het emblematisch voorbeeld van het hoe techniek zich tegen zijn maker kan keren: het dystopische techniekbeeld.
door de machine opgeslokt
In zijn film Modern Times speelt Charlie Chaplin zelf een fabrieksarbeider die het ritme van de machine niet kan volgen en door de tandwielen van de machine wordt meegesleurd. Hier is op artistieke wijze, in film, krachtig uitgedrukt dat de machine de mens kan opslokken. (zie fragment op youtube)
panopticisme
In een Panopticon (Bentham, eind 18e eeuw) staat iedereen voortdurend onder toezicht. Dit zou zorgen voor rationeel en moreel correct gedrag. Deze utopie dreigt in onze tijd van big data echter een panoptische dystopie te worden: een samenleving zonder privacy en vrijheid (Foucault). (Zie ook trailer van De Cirkel)
modernisme ingestort
Modernistische stedenplanning in de 20e eeuw was vaak utopisch-socialistisch gedreven. De droom van een perfecte samenleving liep echter vaak uit op snel verloederde stadsdelen. Berucht voorbeeld is het in de jaren 1950 gebouwde Pritt-Igou, dat midden jaren ’70 alweer werd afgebroken.
milieucrisis
In de loop van de 20e eeuw kwamen de schaduwzijden van technische vooruitgang pijnlijk aan het licht. De consumptiemaatschappij biedt materiële vooruitgang voor (bijna) iedereen, maar veroorzaakt ook enorm veel afval en vervuiling. (Manufactured Landscapes, Edward Burtinsky photography)
ambivalente techniek
In de hedendaagse techniekfilosofie overheerst een praktijkgerichte, empirische benadering. De visie op techniek is ambivalent.
Volgens de ambivalente visie zijn wij mensen onontkoombaar verweven met techniek. Dat heeft altijd goede en slechte kanten. De ethische uitdaging is om de effecten van techniek zo goed mogelijk te begrijpen en bij te sturen.
Denken en discussiëren over “de techniek” als geheel leidt steevast tot een patstelling tussen de utopische en dystopische visie. Intussen kan er op praktisch niveau wel degelijk veel worden verbeterd. De ambivalente techniekvisie vormt de brug van abstracte beschouwing naar concrete voorbeelden en mogelijkheden voor verandering.
zonder techniek geen mens
De schaduw die een mensfiguur vormt in het kunstwerk “Building Blocks” van Kumi Yamashita komt niet van een mens maar van speelgoed bouwblokken. Dit is een fraaie uitbeelding van het inzicht dat de geschiedenis van de mens verweven is met techniek – van vuistbijl tot smartphone. “Technisch van oorsprong”, zegt Stiegler; “kunstmatig van nature”, volgens Plessner.
hybriden
Wij mensen zijn hybriden (Latour), of cyborgs (Harraway). De kunstenaar Stelarc onderzoekt hoe het is om steeds meer cyborg te worden. Zo monteerde hij zichzelf bijvoorbeeld een robotarm. Door met zijn drie handen evolutie te schrijven roept hij de vraag op of de cyborg de toekomst van onze soort is.
intieme technologie
“Intimacy” (studio Roosegaarde) is een jurk die transparant wordt als de drager opgewonden raakt. Misschien niet geschikt voor alledaags gebruik, maar wel een originele artistieke verkenning van de mogelijkheden en effecten van nieuwe vormen van interactie tussen mens en techniek: intieme technologie (Rathenau Instituut).
natuur na industrie
“Post-industrielle Spontanvegetation” is de poëtische Duitse uitdrukking voor het fenomeen in het Ruhrgebied dat de natuur verlaten industriële gebieden overwoekert en ruimte voor zichzelf terugwint. Techniek verdrijft en verpest de natuur niet definitief.
mediatie zonder einde
Elke theorie heeft volgens Friedrich Kittler een technisch a priori. Hij merkte op dat Michel Foucault, toch zeker een pionier in het denken over materiële condities, zelf niet doorzag dat zijn aanpak van een “archeologie van het weten” hem was aangereikt door de opslagwijze van kennis in bibliotheken. (foto credit: timetrax23)
voor-ogen (cognitief)
In het kwadrant voor-ogen zijn invloeden van techniek verzameld waarbij techniek onze cognitie aanspreekt. Producten bieden informatie die input is voor ons beslissingsvermogen. Techniek is hier informatie- of betekenisdrager. Het oog is gekozen als symbool voor informatie verzamelen, maar andere zintuigen kunnen dit ook.
De voorbeeldeffecten voor-ogen zijn aanwijzing, overtuiging en imago.
De voorbeeldeffecten in dit kwadrant zijn mechanismen op het raakvlak van psychologie en design. Ze kunnen goed worden toegepast in het ontwerpen en dit wordt ook gedaan. Denk aan gebruiksvriendelijk ontwerpen, branding en sociaal design.
aanwijzing
Producten kunnen gebruikers aanwijzingen geven voor de juiste manier van gebruik. Een bekend concept op dit gebied is “affordance” van de expert op het gebied van gebruiksvriendelijk ontwerpen Donald Norman.
Kleuren, vormen, of pijlen en andere tekens kunnen mensen helpen een product te begrijpen en de weg te wijzen. Een gebruiksvriendelijk product bevat geeft de informatie die nodig is zodat mensen de bedoeling van een product begrijpen. Veel gebruiksproblemen ontstaan doordat producten (onbedoeld) mensen misleiden in plaats van helpen.
afstandsbediening
Deze universele afstandsbediening heeft veel te veel knoppen. Dit zorgt voor grote problemen met het gebruiksgemak. Een sticker van een sinaasappel bood uitkomst (geheel in de geest van Donald Norman). Nu is ten minste duidelijk wat voor- en achterkant is.
autodeurgreep
De handgrepen van auto’s vormen volgens usability-expert Donald Norman een voorbeeld van een product dat zelf de weg wijst naar het juiste gebruik. Vastgrijpen is meteen het begin van openen.
kronkel-fietspad in Parijs
Deze kronkel in het fietspad in Parijs zorgt voor een glimlach op ons gezicht. Als we vanuit dit voorbeeld verder denken helpt het ons beseffen hoe eigenlijk al onze bewegingen wel op een of andere manier worden geleid door de inrichting van de omgeving.
stroken voor blinden
Op stations wijzen ribbels in de vloer via de tastzin de weg aan blinden. Een duidelijk voorbeeld dat aanwijzingen ook via andere zintuigen dan het oog kunnen worden overgebracht.
toegangspaal voor auto's
Met de bekende toegangspalen voor auto’s vinden veel aanrijdingen plaats. Het systeem laat blijkbaar niet voldoende duidelijk zien wanneer de paal omhoog komt.
overtuiging
BJ Fogg heeft het begrip “persuasive technology”, overtuigende technieken, geïntroduceerd. Doel is het ingrijpen in het gedrag en de attitudes van mensen. Het gaat hierbij dus om een sterkere vorm van beïnvloeding dan bij aanwijzingen voor bedoeld gebruik.
Onder het kopje overtuigende techniek kan een aantal verwante strategieën voor gedragsbeïnvloeding worden samengevat: techniek die mensen ergens toe wil overhalen, techniek die verleidt, techniek die een lesje wil leren. En dat kan door op voordelen en nadelen, of op straf of beloning te wijzen, of bijvoorbeeld door een spelelement te introduceren.
waarschuwingsbord snelheidsoverschrijding
Dit waarschuwingsbord geeft niet eenvoudigweg informatie over de gereden snelheid, maar het treurige gezichtje wil bestuurders overhalen hun gedrag te veranderen en de snelheidslimiet te respecteren.
roltrap die een lesje leert
Deze roltrap wil een lesje leren: wie stil wil staan moet rechts houden, en wie door wil lopen kan dan links erlangs.
nudge: een duwtje in de goede richting
“Nudge” (por), zo luidt de titel van een succesvol boek van Thaler & Sunstein. Het maakt uit of in een schoolkantine de kroketten vooraan liggen of de appels. Wie moet bepalen en op grond waarvan welke voorkeuze in techniek worden gestopt?
piano stairs
Nadat de trap in een Zweeds metrostation werd omgebouwd tot een piano, was er een toename van mensen die de trap namen van 66%. (zie op youtube).
lichtschakelaar AWARE
Wij houden er niet van dat het patroon gebroken wordt. Deze lichtschakelaar gebruikt dit om mensen bewust te maken van het energiegebruik en wil zo energiebesparing stimuleren.
imago
Producten hebben ook een imago, uitstraling, een betekenisfunctie. Mensen kunnen zich identificeren met het producten en zo hun eigen imago uitdrukking geven of zelf vormen.
Dit effect past het best in het kwadrant voor-ogen. Mensen maken immers min of meer bewust gebruik van dit effect dat techniek bij kan dragen aan hun imago of identiteit. Maar terwijl wij technische producten maken, maken ze ons ook. Dit effect van techniek op mensen staat bijvoorbeeld centraal in het werk van de antropoloog Daniel Miller, bekend onderzoeker op het gebied van Material Culture Studies.
auto tuning
Producten hebben een uitstraling waar mensen zich mee kunnen identificeren. Antropoloog Daniel Miller geeft als voorbeeld dat hij in de jaren 1980 zag hoe de mensen op Trinidad elkaar niet bij hun naam noemden maar bij hun auto. (Op de foto een show van getunede auto’s in Haaksbergen in 2012.)
aangepast aan je eigen stijl
Automerk Renault laat mensen auto’s aanpassen in hun eigen stijl. Zo krijg je een auto die helemaal past bij het imago dat je wilt uitstralen.
product en lifestyle
In de reclame wordt veel ingespeeld op de uitstraling van producten. Renzo Rosso, eigenaar van Diesel jeans, zei: “Wij verkopen geen producten, wij verkopen een manier van leven”.
gender en product-imago
Eerste magnetrons gezien als “toys for boys” en verkocht bij het bruingoed, later als keukenapparatuur. De vormgeving en uitstraling veranderde: wit, met eenvoudige pictogrammen voor huisvrouwen. Voor Cockburn & Omrod toont dit een gender vooroordeel in het ontwerp.
imago als aanwijzing
Het imago-effect van een product kan ook gebruikt worden om de functie te verduidelijken. Het gebruik van de vorm van een sigaret is een weinig originele maar wel duidelijke aanwijzing dat dit wel eens een asbak zou kunnen zijn.
achter-de-rug-om (omgeving)
Met achter-de-rug-om wordt beïnvloeding bedoeld die indirect verloopt, niet via direct gebruik met contact voor-ogen of ter-handen, maar indirect via de omgeving. Historische, geografische en sociologische inzichten over techniek vallen vooral in dit kwadrant.
Voorbeelden zijn: neveneffecten, randvoorwaarden en technisch determinisme.
Omdat deze invloeden indirect zijn en omdat de omgeving zich eindeloos uitstrekt, kunnen achter-de-rug-om effecten niet zomaar worden toegepast. Voor een deel kan men producten ontwerpen inclusief services en infrastructuur. Voor het overige gaat het er vooral om de beperkende omstandigheden te kennen en producten daaraan aan te passen.
neveneffecten
Heel vaak hebben producten neveneffecten. Een product is ontworpen met een bepaalde functie en vervult die functie misschien in eerste instantie prima. Maar in tweede instantie blijken de voordelen van de hoofdfunctie te verminderen door nadelen op een ander vlak.
Bij functionele neveneffecten bijt het succes van een product zichzelf in de staart en wordt de hoofdfunctie teniet gedaan. De neveneffecten kunnen ook toeslaan op heel ander gebied dan waar het product voor bedoeld is: ecologische neveneffecten en sociale neveneffecten.
oververhitting
Een auto maakt snelle verplaatsing over grote afstand mogelijk. Maar als iedereen een auto heeft, komen we weer stil te staan: file. Technologieën kunnen “oververhit” raken, noemde McLuhan dat. Dit effect komt niet door directe interactie tussen bestuurder en auto, maar is een indirect effect, achter-de-rug-om.
jogging-effect
Nu iedereen een auto heeft, zijn we verlost van de inspanning van het moeten lopen. Maar nu zien we dat iedereen gaat joggen (Debray). Het gebrek aan beweging moet worden gecompenseerd. Technologie vervult de ene behoeft, maar er komt een (onverwachte) nieuwe voor in de plaats.
rebound effect
Milieuproblemen zijn een neveneffect van de techniek. Biedt nieuwe technologie uitkomst? Spaarlampen brengen het energieverbruik naar beneden. Maar dit effect wordt teniet gedaan als mensen meer verlichting gaan gebruiken omdat de lampen toch zuinig zijn. Dit wordt een rebound effect genoemd.
aardbevingen in Groningen
In Groningen komen steeds vaker aardbevingen voor. De bevingen zorgen voor flinke schade aan huizen en angst bij de mensen. De bevingen zijn een onbedoeld neveneffect van de aardgaswinning in het gebied.
apparaten tussenbeide
Een arts is soms meer op de computer gericht dan op de patiënt. Steeds vaker mogen cliënten meekijken op het scherm. Dat is al beter. Een vergelijkbaar onbedoelde effect op sociale omgang dreigt bij heel veel apparaten. Een vuistregel: apparaten wel erbij, maar niet tussenbeide.
randvoorwaarden
Het goed functioneren van een bepaald product is vaak afhankelijk van randvoorwaarden. Een product kan voor zijn functioneren afhankelijk zijn van een infrastructuur voor bevoorrading en onderhoud. Of mensen moeten voor het juiste gebruik beschikken over voorkennis.
De omgeving in kaart brengen kan daarom helpen problemen met de acceptatie of het gebruik van techniek te begrijpen. Soms kunnen randvoorwaarden (gedeeltelijk) mee worden ontworpen. Denk aan systeemontwerp of van het ontwerp van producten en diensten in samenhang.
bril en boekdrukkunst
De boekdrukkunst heeft onze cultuur enorm verrijkt: overal wordt schrift toegepast; (nagenoeg) iedereen kan lezen. Zo’n invloed had de drukpers niet kunnen hebben als niet ook in de late middeleeuwen de bril was uitgevonden (Friedel). De bril is een randvoorwaarde voor het succes van het gedrukte schrift.
infrastructuur
Veel producten hebben een infrastructuur van andere technologie nodig om in te kunnen functioneren: geen auto zonder wegen, of netwerk van benzinestations. Een les voor innovatie is dat infrastructuur en dienstverlening zoveel mogelijk moet worden mee ontworpen.
centrale verarming
Moderne centrale verwarming is een voorbeeld van technologie die is weggewerkt in onze omgeving en stilletjes functioneert (Don Ihde). Maar het indirecte effect op ons is wel een essentiële voorwaarde voor ons leven. In onze streken kan je in de winter niet leven zonder verwarming.
blauw licht
In een blauw verlichte omgeving is het moeilijk om blauwe objecten te zien. Dit effect wordt toegepast om druggebruikers te weren uit toiletten. Het is namelijk moeilijk om een ader te vinden om te spuiten.
voorkennis
Voor het succes van een techniek zijn moeten materiële, maar ook immateriële randvoorwaarden zijn vervuld. Het ontbreken van voorkennis en vaardigheden, of financiële middelen kunnen toegang tot succesvol gebruik van technologie belemmeren.
technisch determinisme
Van hoe grotere afstand je kijkt naar de geschiedenis, hoe minder de invloed van individuele mensen er toe doet. De geschiedenis van de techniekontwikkeling laat zien dat techniek vaak niet een door mensen gevonden oplossing vormt voor bestaand problemen, maar dat het ook vaak andersom is. Ontwikkelt de techniek zich volgens vaststaand pad en moet de mens volgen?
Op abstract niveau (boven-het-hoofd) roept dat de vraag op of de mens misschien machteloos is. Maar het thema speelt ook op concreet niveau. Hoe ontwikkelen mens en techniek zich in wisselwerking? In hoeverre creëert en verandert een bepaalde technologie menselijke waarden en behoeften? Hoe sturen we de richting van de techniekontwikkeling bij?
behoefte mobiele telefoon
Interviews door Frans Bromet uit 1998 (zie op youtube) laten zien dat er helemaal geen behoefte was aan mobiel bellen. Nu zijn we totaal verslingerd aan de mobiele telefoon en kunnen bijna niet meer zonder (zie Vonk 2014).
echo en waarde van leven
Nieuwe technieken voor onderzoek naar afwijkingen bij het ongeboren kind, stellen onbedoeld maar onontkoombaar onze ideeën over de waarde van ongeboren leven op de proef (zie bijv. Verbeek 2014). Gaan we meer ingrijpen en selecteren? Veranderen onze waarden en normen mee? Wat vinden we daarvan?
one best way
De mens is wellicht geen originele uitvinder maar helpt enkel een technische logica zich te realiseren (Dessauer). Bijvoorbeeld de ontwikkeling van werktuig naar machine naar automaat (Coolen), of denk aan Elluls opvatting dat er “één beste manier” is in de techniek (Taylors scientific mamagement).
socio-technische trends
Websites namen functie en vormgeving over van drukwerk. Vervolgens imiteren kranten met het tabloid-formaat websites. Wat mensen wensen en wat technisch mogelijk is, beïnvloedt elkaar om beurten. (Schivelbusch; Bolter and Grusin). Vergelijk ook Loewy’s designprincipe: Most Advanced, Yet Accetable.
historisch materialisme
De beroemde stelling van Karl Marx is dat de materieel-economische “basis” de geestelijke “bovenbouw” van de cultuur bepaalt en niet andersom. Daarom moest politieke verandering volgens hem beginnen bij de basis: van kapitalistisch naar socialistisch beheer van de productiemiddelen.
ter-handen (fysiek)
Het duidelijkste effect van techniek op mensen is invloed die direct op het lichaam en zijn bewegingen aangrijpt. Het beslissingsvermogen wordt overgeslagen. Ter-handen interactie verloopt via lijfelijk contact of prikkeling van de zintuigen. Als symbool hiervoor wordt de hand gebruikt.
De drie voorbeeldeffecten in dit kwadrant zijn dwang, inlijving en onderbewuste prikkels.
Ontwerpen is obstakels voor anderen opwerpen, vond Vilém Flusser. Inderdaad, hekken en poorten bepalen waar mensen wel en niet heen kunnen gaan. Dwingende techniek gaat echter vaak ten koste van de vrijheid en van de gebruikservaring. Maar het kan ook een heel natuurlijke bediening opleveren. Denk aan interactie met aanraking en gebaren.
dwang
Producten kunnen op fysieke wijze gedrag bij mensen afdwingen. Dit is wel het allerduidelijkste voorbeeldeffect. Een muur, hek, of gesloten deur verspert de weg. Wat ook meteen duidelijk is, is dat in het geval van dwang de bewegingsvrijheid van mensen beperkt wordt. En ook als het sturen van gedrag als gewenst wordt gezien, is het een uitdaging dwang te combineren met gebruiksvriendelijkheid.
verkeersdrempel
Antropoloog en filosoof Bruno Latour wijst naar de verkeersdrempel als een duidelijk voorbeeld van een technisch product dat het gedrag van mensen stuurt. Volgens Latour is hier onze moraal aan de techniek gedelegeerd: het product dwingt fysiek; het beslissingsvermogen wordt niet aangesproken.
antidiefstal-winkelwagen
Deze winkelwagen heeft een wiel dat blokkeert als de de wagen de rode lijn passeert. De karren behoren mogen niet verder dan de parkeerplaats van het winkelcentrum worden meegenomen. Het is een fraai voorbeeld van hoe moraal aan techniek kan worden “gedelegeerd” (Latour), of van de “moralisering van apparaten” (Achterhuis).
goed rechts en links kijken
Dit hek op de middenberm van een straat in Londen dwingt mensen om op de van links komende auto’s op de tweede weghelft te letten. Dat is wel nodig omdat mensen van het continent zich in Groot Brittannië akelig laten verrassen.
veiligheidsmaatregelen
Dwingende techniek wordt toegepast als veiligheidsmaatregel bij gevaarlijke machines. Hier een machine die met twee handen moet worden bediend, zodat je niet met je ene hand je andere kunt bezeren.
viaducten op Long Island
Een beroemd voorbeeld van dwingende techniek zijn de viaducten op Long Island. De viaducten zijn opzettelijk laag ontworpen om bussen, en daarmee arme, zwarte New Yorkers te weren van de stranden. Racistische politieke ideeën zijn hier in beton gegoten. De “politiek van artefacten”, noemde Langdon Winner dat.
inlijving
Fysieke invloed van techniek komt niet noodzakelijk in de vorm van dwang, maar kan ook subtieler de bewegingen en activiteiten van mensen sturen. Producten als een pen of een fiets gebruiken we zonder erbij na te denken. Als je er over nadenkt dan is het niet zo dat we dwang ervaren maar eerder een uitbreiding van onze mogelijkheden. Zulke producten zijn geïntegreerd in je lichaam en bewegingen: ze zijn ingelijfd (Merleau-Ponty, Ihde). Om die natuurlijke ervaring van inlijving te bereiken is oefening en dressuur nodig die naderhand meestal vergeten is (Foucault).
ingelijfde hulpmiddelen
Veel spullen gebruiken we zonder erbij na te denken, alsof ze deel van ons eigen lichaam zijn. Technologie is dan “ingelijfd”. Goede voorbeelden zijn de fiets of een pen. Fietsen en schrijven zijn routinematige handelingen, gestructureerd door technologie, maar niet op de manier van dwang.
een instrument bespelen
Muziekinstrumenten zijn goede voorbeelden van voorwerpen die worden ingelijfd. Het instrument schept nieuwe mogelijkheden, in ieder geval voor een virtuoos na veel oefening. Een beginner voelt zich onmachtig.
Spitzen
Wie de techniek eenmaal meester is, kan met spitzen stijlvol op de tenen dansen. Het inlijven van spitzen is echter wel zwaar werk. Er wordt ook van het lichaam gevraagd dat het zich hardt.
militaire discipline
Bij gemedieerde routines voelt de techniek niet als dwingend. Er is wel een element van dwang, namelijk in het aanleren van de gemedieerde routines en daarbij het inlijven van de techniek. Michel Foucault gebruikt de militaire discipline als voorbeeld om de dwang achter alledaags handelen te onderzoeken.
Driving a car (simulator)
In deze simulator voor autorijden wordt onderzocht welke interactiewijzen voor feedback mensen het prettigst vinden: lampjes, geluid, of een rukje aan het stuur? De laatste optie beviel mensen beter dan ze hadden verwacht. Deze haptische interactie sluit dicht aan bij de inlijvingsrelatie met de auto. (Tideman 2008)
onderbewuste prikkels
Technologie kan ook fysiek beïnvloeden zonder lichamelijk contact maar via zintuigelijke prikkels met een lijfelijk effect van aantrekking of afkeer. Dit gebeurt op een basaal niveau en vaak zijn we er ons maar half bewust van. Dat maakt dat de subtiele vorm van beïnvloeding aan de ene kant zachter is dan lichamelijke dwang, maar aan de andere kant krachtiger, omdat het moeilijk is weerstand te bieden aan iets dat je niet merkt.
Koffie in de supermarkt
Koffie aanbieden is gastvrij. Maar ook de geur van koffie in de winkel draagt ertoe bij dat mensen in een aangename stemming komen. De winkelier hoopt uiteraard dat dit mensen ook in koopstemming brengt.
De geur van vers brood
Het afbakken van brood in de supermarkt is niet alleen functioneel, maar is ook goed voor gastvrijheid. De geur van vers brood vult de hele supermarkt en zorgt voor een aangename sfeer.
Mosquito
De Mosquito wordt verkocht om hangjeugd te verdrijven. Het is een apparaatje met een luidspreker die een heel hoge toon produceert. De meeste mensen boven de 25 horen die toon niet meer, terwijl deze voor jongeren irritant is.
Handendroger
Tegenwoordig kom je overal op openbare toiletten deze extra krachtige handendrogers tegen. Heel effectief om snel de handen te drogen. Maar dat veroorzaakt een afschrikwekkende herrie. (Bovendien moet je je vingers in het apparaat steken zoals papier in een papierversnipperaar).
Hinderlijk felle lampen
In Enschede op de markt verrijzen op uitgaansavonden urinoirs uit de bodem. Deze moeten het wildplassen tegen de oude kerk voorkomen. Schijnwerpers in de straat bedoeld om de kerk uit te lichten helpen daarbij. Ze zijn zo fel dat ze al hinderen bij het stallen van je fiets en ook wildplassers zeker ontmoedigen.